NU+ | Dit mag en kan een burgemeester (niet) als jij wil demonstreren

De regels voor een tegendemonstratie zijn niet anders dan die voor een 'normale demonstratie', zegt Jan Brouwer tegen NU.nl. Hij is emeritus hoogleraar Algemene Rechtswetenschap aan de Rijksuniversiteit Groningen. "Het er gaat dus niet om wie het eerst komt, wie het eerst maalt. Iedereen mag demonstreren."

Op 7 oktober, precies een jaar na de grote aanval van Hamas op Israël, hadden pro-Palestijnse demonstranten dus net zoveel recht om te protesteren als pro-Israëlische actievoerders. "Natuurlijk ligt die datum gevoelig, maar daar mag burgemeester volgens de wet niet naar kijken", legt Brouwer uit.

In Nederland hoef je geen vergunning aan te vragen voor een demonstratie, je hoeft die alleen maar aanmelden. "Je meldt het protest aan bij de burgemeester. Daarbij geef je aan wanneer, waar, hoelang en met hoeveel mensen je gaat demonstreren", zegt Berend Roorda van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij is universitair hoofddocent aan de faculteit Rechtsgeleerdheid en doet onderzoek naar demonstratierecht. "De eerste taak van een burgemeester is zich inspannen om ervoor te zorgen dat de demonstratie door kan gaan."

"Een demonstratie mag vrijwel altijd op een zelfgekozen plek plaatsvinden", zegt Brouwer. Bij een tegenprotest geldt dat dit altijd moet plaatsvinden op hoor- en zichtafstand van het doel waartegen wordt gedemonstreerd. "Een burgemeester kan niet zeggen: je mag wel demonstreren, maar alleen op zaterdag om 7.30 uur op een industrieterrein in Lutjebroek. Dan kunnen demonstranten hun boodschap niet laten horen aan de mensen die ze willen bereiken."

Volgens Halsema was het Damrak, om de hoek van de 7 oktoberherdenking op de Dam, na veel afwegingen "by far de veiligste plek" voor het tegenprotest. "Het is geen starheid van mij, ik zat al op het randje van de wet, want de tegendemonstranten konden de Dam eigenlijk al niet zien", zei de burgemeester woensdag tijdens een raadsvergadering met de gemeente.

Die regel kunnen we in Nederland overigens niet veranderen, want het is een norm die bepaald is door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Van uitspraken van dat hof kan de politiek in Den Haag niet afwijken.

"In theorie kan dat, maar praktisch eigenlijk niet", zegt Brouwer. Roorda noemt vier redenen waarom een burgemeester een demonstratie kan beperken of in zeer uitzonderlijke gevallen kan beëindigen:

Als de gezondheid van burgers in het geding komt, zoals tijdens de coronapandemie. In het belang van het verkeer, zoals bij de demonstraties van boeren en klimaatactivisten op snelwegen. Als er concrete aanwijzingen zijn van strafbaar gedrag, zoals vandalisme of geweld. Als de burgemeester zelfs met inzet van heel veel politie de veiligheid van demonstranten niet kan garanderen. Een recent voorbeeld dat Brouwer noemt is het geval waarin de rechtsextremistische organisatie Pegida een koran wilde verbranden tijdens een demonstratie. "De burgemeester van Arnhem, Ahmed Marcouch, had signalen gekregen over een mogelijke terroristische aanslag. Hij kon de demonstratie verbieden, omdat hij de veiligheid van de demonstranten niet kon garanderen al zou hij nog zoveel agenten kunnen inzetten."

Een gevoelige datum is dus niet voldoende om een demonstratie te verbieden. De burgemeester mag zich helemaal niet bemoeien met de inhoud. "Het gaat zelfs zo ver dat als demonstranten strafbare dingen willen roepen of tonen, zoals hakenkruizen, dat voor de burgemeester geen reden mag zijn om beperkingen te stellen", legt Roorda uit. "Dat heeft alles te maken met het censuurverbod. De burgemeester moet echt 'toondoof' zijn en niet kijken naar de inhoud."

Dat is maar goed ook, vindt Brouwer. "Anders zouden onze bestuurders op basis van de boodschap kunnen bepalen of een demonstratie mag doorgaan." Dat betekent natuurlijk niet dat alles mag tijdens een demonstratie. "Als er strafbare feiten worden gepleegd tijdens het protest, kan de politie optreden. Maar vóóraf verbieden mag dus niet." Beide experts stellen daarom dat Halsema rechtstatelijk "uitstekend heeft gehandeld".

Toch is een aantal Nederlandse politici het daar niet mee eens. Zo zette PVV-leider Geert Wilders maandag een bericht op X bij een foto van demonstranten met een Palestijnse vlag: "Het land uit met dat tuig. En Halsema mag mee."

"Ook politici hebben vrijheid van meningsuiting", zegt Brouwer. Maar heel consequent is Wilders niet, vindt hij. "De PVV-voorman maakt gebruik van dezelfde vrijheid als de pro-Palestijnse betogers. Wilders vindt dat hij zelf van alles mag roepen, maar demonstranten mogen hun boodschap niet uitdragen." Dat beaamt Roorda. "Het ligt gevoelig, maar dit is meten met twee maten. Bovendien heeft Wilders juridisch gezien geen punt."

Het protest is uiteindelijk door de Amsterdamse driehoek (burgemeester, politie, justitie) gestopt. "Het moedwillig opzoeken van de confrontatie met andere demonstranten of politie, het blokkeren van trams en het niet opvolgen van de voorschriften van het gezag en aanwijzingen van de politie is van een geheel andere orde en onacceptabel", zegt een woordvoerder van Halsema.

De mobiele eenheid werd ingezet en in totaal werden driehonderd demonstranten opgepakt. Het OM is nog bezig met een onderzoek naar de flyers die in de stad zijn verspreid. Daarop zouden Hamas en de aanval op Israël worden verheerlijkt. "Dat keur ik uiteraard af", zei Halsema. Maar ze snapt ook de woede en de wanhoop van de betogers. "Zolang de internationale omstandigheden zo naar zijn en er zo veel slachtoffers vallen in de oorlog, zullen mensen in onze stad boos zijn."

Bij het ontbinden van een protest heeft de burgemeester volgens Brouwer het laatste woord. Het afkappen van de demonstratie is een veiligheidsbesluit. "Maar vooraf verbieden kan in principe niet. Dat is in strijd met de vrijheid van meningsuiting, en die is juist een groot goed voor onze democratie."

0:56